Op 17 april 1945 overleed Timotheus Verschuur in een concentratiekamp in Polen. Hij was voorzitter van de Nationale Federatie van Wit-Gele Kruisverenigingen. Cornelis Roos stierf op 31 mei 1945 in het concentratiekamp Bergen-Belsen, gelegen nabij Hannover. Hij was secretaris-generaal van de Algemene Nationale Vereniging Het Groene Kruis. Beide voorlieden van de wijkverpleging lieten het leven, omdat zij weigerden samen te werken met de bezetter. Hieronder volgt een samenvatting van wat er gebeurde in de jaren na 10 mei 1940 en vòòr hun overlijden.
Nederland: provincie van Gross-Deutschland
Hitler benoemde Seyss-Inquart op 19 mei als Reichskommissar. Hij kreeg de opdracht mee om van Nederland een provincie te maken van Gross-Deutschland. Op 20 september 1940 verordonneerde hij dat alle verenigingen en stichtingen zich moesten inschrijven in een Duits register. Het Wit-Gele Kruis en het Groen Kruis hadden geen principiële bezwaren daartegen: het was maar een overzicht. Eind juli 1941 kwam de Nederlandse Volksdienst (NVD)tot stand met als taak de gezondheidszorg op Duitse leest te schoeien. De NVD ging alleen voor niet-Joden werken en met hetzelfde aanbod als de kruisverenigingen. Het katholieke Wit-Gele Kruis weigerde samen te werken. Met krachtige steun van verzetsheld kardinaal De Jong en onder bezielende leiding van Timotheus Verschuur, oud-minister en toen haar voorzitter, hield Het Wit-Gele Kruis de samenwerking af met de NVD. Dat gebeurde in slechts twee besprekingen.
Niet Samenwerken met de Nederlandse Volksdienst…
In november 1941 klopte de NVD aan de deur bij het bestuur van het niet-confessionele Groene Kruis. Dat werd zwaarder aangepakt. Want dat was een volksere beweging dan het sjiekere Wit-Gele Kruis. Het bestuur ervan zocht als eerste de samenwerking met haar collega’s van Het Wit-Gele kruis. Beiden formuleerden twee gezamenlijke doelen: 1. onbesmet de oorlog doorkomen 2. de handhaving van het kruiswerk na de oorlog. Hiertoe streefden zij naar het behoud van steun onder de bevolking door 1. goede zorg te leveren en 2. geloofwaardig bestuurlijk te functioneren. Ook zocht zij steun bij goede ambtenaren van het ministerie zoals directeur generaal Van de Berg en bij de inspecteur voor de gezondheidszorg Banning. Intern centraliseerde het hoofdbestuur de aansturing van Het Groene Kruis: geen enkele lokale of provinciale vereniging mocht autonoom contacten hebben met de bezetter. Tuntler en Beijerman, bestuurders van Het Groene Kruis en later ook Roos namen duidelijk stelling: elke samenwerking met de Duitsers is ontoelaatbaar. Desnoods moest men afzien van subsidies. Voor hun stellingname kregen zij steun tijdens een studiereis naar hun zusterorganisatie in Duitsland. Artsen aldaar waarschuwden tegen het Duitse systeem: houd de organisatie schoon en buiten de politiek!
… en ook niet met de Winterhulp
In oktober 1940 vond de oprichting plaats van Winterhulp, een organisatie gericht op het verlenen van financiële bijstand. Die ging collecteren, loterijen organiseren en winstafdrachten regelen voor arme mensen. Deze Duitse organisatie had geen NSB-stigma. In het comité van aanbeveling van vijftig personen bevonden zich slecht slechts vijf NSB’ers. Alleen Winterhulp mocht collecteren en het kruiswerk niet meer.
Maar wel uitbreiding van taken
Ook de samenwerking met Winterhulp wezen de bestuurders van het kruiswerk af. Dat had als gevolg dat deze laatste geen steun meer ontvingen van gemeenten. Want Winterhulp zou als standaardregel hetzelfde bedrag moeten krijgen van gemeenten als het kruiswerk. En de gemeenten wilden vaak niet bijdragen aan de Winterhulp. De kruisverenigingen mochten van de bezetter niet hun tarieven verhogen, tenzij die een relatie hadden met uitbreiding van hun activiteiten. Waarop Het Wit-Gele Kruis en Het Groene Kruis in de latere oorlogsjaren hun activiteiten aanzienlijk uitbreidden.
Bestuurlijke sabotage
Vanaf 18 maart 1941 mochten joden niet meer in besturen zitten of in dienst van het kruiswerk zijn. Vanaf november van dat jaar mochten zij ook geen lid meer zijn van een kruisvereniging. Deze saboteerden deze maatregel door Joden wel recht op zorg toe te kennen tegen een apart tarief. Tal van kleine, bestuurlijke verzetsdaden volgden in de jaren daarna. In 1941 ging bijvoorbeeld perscensuur gelden op de maandbladen van het kruiswerk. Dat hief in 1942 de bladen toen op en verving die door Nieuwsbrieven zonder censuur. In 1943 ging de bezetter financiële jaarrekeningen eisen van onder meer de kruisverenigingen. Die beriepen zich op een ‘zwak administratief apparaat’ en vroegen ontheffing van deze verplichting aan. Toen de Duitsers verzochten om samenwerking met Het Groene Kruis stuurden zij Cornelis Roos, secretaris generaal, als verbindingsman met de bezetter. Die accepteerde hem niet in die rol, want hij was Deutschfeindlich en een Judenfreund.
Weggevoerd naar concentratiekampen
Uiteindelijk konden Het Groen Kruis en Het Wit-Gele Kruis gewoon doorwerken tot 1945. De prijs die zij daarvoor betaalden was hoog. Het Wit-Gele kruis verloor Verschuur, oud minister van Sociale Zaken. Hij wordt op 1 april 1943 gearresteerd en opgesloten in het ‘Oranjehotel’ te Scheveningen. Daarna moet hij naar Haaren of Sint-Michielsgestel. Via Sachsenhausen komt hij terecht in het Poolse Stetin. De ontberingen aldaar worden hem te veel. Hij overlijdt op 17 april 1945. Secretaris-generaal Roos van Het Groene Kruis wordt op 23 april 1944 gearresteerd, overgebracht naar Vught en doorgestuurd naar Bergen-Belsen. Hij keerde niet terug.
Dit bericht is gebaseerd op hoofdstuk 5 met de titel Het beleid van Het Groene en Het Wit-Gele Kruis in de jaren 1940-1945. Dat staat in het proefschrift Het beleid van het Witte Kruis, Het Groene Kruis en Het Wit-Gele Kruis over de periode 1875-1945. Marjolein van der Kolk-Kousemaker, verpleegkundige, promoveerde erop bij ondergetekende. De dissertatie biedt een goed overzicht over innovaties in het verleden zoals de beroepen wijkverpleegkundige en verloskundige en de opkomst van de consultatiebureaus. Dat hoofdstuk 5 doet verslag van een sombere periode van de wijkverpleging. In de naoorlogse jaren maakte het kruiswerk een enorme bloei mee en ontmoette het grote waardering bij de bevolking.