‘Met zorgaanbieders, zorgverleners, verzekeraars en toezichthouders zetten we met schrapsessies fors in op minder bureaucratie en minder regels. Met gemeenten organiseren we ook een schrapsessie met vrijwilligers en mantelzorgers.’ Deze zinnen staan in het Regeerakkoord van Rutte-III. Ik vind ze onjuist, want niet het aantal regels is het probleem, maar de handhaving is te streng en te algemeen. Handhaving van regels woord vaak aangeduid met woorden als gedoogbeleid, verzachtende omstandigheden en het zwaarder bestraffen van recidivisten die herhaaldelijk regels overtreden.
Befehl ist Befehl?
Het omgaan met regels heeft ethische aspecten: houd de professional zich eraan, of niet? Zorgaanbieders en hun professionals hebben daarbij te maken met drie soorten ethiek: richtlijnenethiek, doelenethiek en deugdenethiek. De richtlijnenethiek in de zorg staat onder druk. Deze mag niet leiden tot ‘Befehl ist Befehl’ van de zorgverzekeraar of de eigen beroepsgroep. Bovendien verlegt deze ethiek de individuele verantwoordelijkheid van de professional naar de richtlijn. Alsof alleen handelen volgens de richtlijn zaligmakend is.
Nood breekt wet
De doelenethiek staat internationaal bekend onder de gezegden Nood breekt wet en Het doel heiligt de middelen. Tijdens een recent congres over spoedzorg kwam de vraag aan de orde, waarom zorgprofessionals zo goed functioneren tijdens calamiteiten. Het antwoord was dat zorgprofessionals vooral gedreven zijn door doelen als het redden van mensenlevens. Tijdens rampen bestaan er nauwelijks richtlijnen. Vele professionals kunnen dan hun levensmissie ofwel hun doelenethiek volgen.
Deugdenethiek
De Deugdenethiek betreft de zeven klassieke deugden: wijsheid, rechtvaardigheid, zelfbeheersing, moed, geloof, hoop en naastenliefde. In bijvoorbeeld de zorgbrede governance code van 2017 staan hierover opmerkingen. Deze derde ethiek wordt in het openbare debat nogal eens verwaarloosd, omdat de richtlijnenethiek overheerst. De leus wordt dan: wat de regels niet verbieden, is toegestaan.
High trust, high penalty
In de Nederlandse samenleving worden sommige regels beter gehandhaafd dan andere. In de korte tijd dat Jet Bussemakers als staatssecretaris leiding gaf aan de zorg verwoordde zij dergelijk beleid voor de zorg met de leuze: high trust, high penalty. Professionals en managers mogen afwijken van regels, maar wie veiligheid in gevaar brengt en de doelen- en deugdenethiek niet volgt, wordt zwaar gestraft.
Comply or explain
Kortom, het aantal regels hoeft niet omlaag in de zorg. Een selectief handhavingsbeleid is voldoende. Dit is te realiseren met enkele maatregelen. Ik was die graag als volgt tegengekomen in het regeerakkoord:
‘Het principe van Comply or explain wordt toegepast. Zorgaanbieders en professionals worden geacht zich te houden (comply) aan richtlijnen. Doen zij dat niet, dan leggen zij uit waarom niet (explain). Regelmatig doen zij in kwaliteitsverslagen melding over de mate waarin zij zich aan kwaliteitsrichtlijnen hebben kunnen houden. Afwijken van deze richtlijnen heeft -in eerste instantie- geen financiële gevolgen. Statistische procescontrole wordt ingevoerd bij zo veel mogelijk instellingen. Hierdoor worden trends zichtbaar in afwijkingen van richtlijnen, zonder dat op individuele casuïstiek wordt ingezoomd. Zorgaanbieders worden uitgedaagd om doelstellingen voor hun organisatie te benoemen. Die worden in lange termijn afspraken met zorgverzekeraars vastgelegd. Het handelen volgens deze doelen staat centraal, richtlijnen worden zo nodig aangepast.‘
Een regeerakkoord met dergelijke zinnen stimuleert de doelen- en deugdenethiek en relativeert de richtlijnenethiek. De handhaving van regels wordt meestal milder en soms strenger.
Dit bericht is in gewijzigde vorm ook verschenen als blog in het blad Zorgvisie.
.