Economen, pandemieën en verdienmodellen

Marc Pomp is zelfstandig adviseur gezondheidseconomie.

Economen past bescheidenheid

Economen hebben nogal geblunderd bij de beleidsadvisering in de huidige pandemie. Neem het trio Coen Teulings, Barbara Baarsma en Bas Jacobs, economen die vooraan stonden in de media nadat ze zich hadden aangesloten bij het pleidooi van Herstel.nl voor een silo-samenleving, met een hermetisch schot tussen kwetsbaren en niet-kwetsbaren. Aan hun stellige standpunten lag geen serieuze analyse ten grondslag, ik heb die in ieder geval niet kunnen vinden (ook niet in het VOX-artikel waar de drie aan hebben meegeschreven). Je zou willen dat collega-economen hen tot de orde had geroepen, maar dat is niet gebeurd. Gelukkig hebben we Arjan Lubach nog. Andere economen kwamen met al even slecht onderbouwde berekeningen op de proppen waaruit zou blijken dat de kosten per gewonnen levensjaar van het Covid-beleid extreem hoog zijn, daarmee een negatief oordeel vellend over dat beleid. Ook dit waren veel te stellige uitspraken, omdat je zo’n sommetje helemaal niet kunt maken zoals ik elders heb betoogd. De reden is dat we niet weten wat er zou zijn gebeurd met zorg, economie en samenleving zónder het Covid-beleid. De schade was dan misschien nog wel veel groter geweest. De reputatie van gezaghebbende economen heeft door hun geblunder en misplaatste stelligheid een flinke deuk opgelopen. Maar misschien is het winst dat voormalige autoriteiten hun gezag weer terug moeten verdienen op basis van degelijke analyses. 

Psychologie staat actie in de weg

Een econoom die volgens mij wél iets zinnigs te melden heeft over de Covid-crisis is Henriette Prast, hoogleraar gedragseconomie aan de Universiteit van Tilburg. In het economenblad ESB stelt zij de vraag of crises als deze voorkomen kunnen worden, en zo ja, waarom dat dan niet gebeurt. Ze baseert zich op werk van psychologen en niet van economen, maar economie en psychologie horen bij elkaar als peper en zout (het is dan ook helemaal niet gek dat Daniel Kahneman, een van de psychologen die Prast aanhaalt, in 2002 de Nobelprijs voor economie heeft gewonnen.) Volgens Prast zorgt een samenspel van cognitieve mechanismen ervoor dat we een voorspelbare ramp niet zien aankomen of daartegen geen actie ondernemen. Aan de hand van talloze citaten van politici en overheidsadviseurs (ook het RIVM) toont ze overtuigend aan dat dit het geval is geweest bij Covid-19. Ook verwijst ze naar een rampenoefening najaar 2019 van het Netwerk Acute Zorg Limburg met als doel na te gaan wat er zou gebeuren als er een dodelijk virus uit Azië zou binnenkomen. Tijdens die oefening ontstond een tekort aan beschermingsmateriaal en IC-bedden, maar met die kennis werd niets gedaan. 

Cassandra’s geloofwaardigheidsprobleem

Was Covid-19 een voorspelbare ramp? Tot op zeker hoogte wel, want aan waarschuwingen voor een pandemie heeft het niet ontbroken. Zo gaf Bill Gates in 2018 de prestigieuze Shattuck lecture, waarin hij voorspelde dat er een nieuwe wereldwijde dodelijke pandemie zou komen. Om hier beter op voorbereid te zijn pleitte Gates voor ‘rapid-response’ platforms om snel vaccins te kunnen ontwikkelen voor een breed scala van infectieziekten. En ook voor de ontwikkeling van een breed scala aan antivirale geneesmiddelen en antilichamen.

Economen van de WHO gingen nog een stap verder dan Gates en koppelden ook cijfers aan de gevolgen van een mogelijke pandemie. Ze raamden de oversterfte op 720.000 personen per jaar en de economische schade op 0,3 tot 1,6 procent van de het wereldwijde bruto binnenlands product (BBP). De werkelijke oversterfte door Covid-19 is een stuk hoger, op dit moment (april 2021) staat de teller al op 3 miljoen. En ook de raming van de WHO-economen van de economische schade was veel te laag, wat de impact van hun pleidooi zal hebben verminderd. De wereldwijde economische schade in 2020 van Covid wordt door de Wereldbank geraamd op 4,3 % van het wereldwijde BBP, drie maal zo hoog als de hoogste raming van de economen. 

De WHO-economen waren dus lang niet somber genoeg. En daar komt nog zoiets bij als een automatische alarmcorrectie bij de lezer van dit soort artikelen. Ik bedoel daarmee het volgende. Als je een dergelijk artikel schrijft, wil je aandacht vragen voor een in jouw ogen belangrijk probleem. Dat doe je door het probleem flink aan te dikken. De lezer kijkt hier doorheen en gaat ervan uit dat het in werkelijkheid wel mee zal vallen. Iets dergelijks speelt ons waarschijnlijk ook bij klimaatbeleid parten. DeCassandra’s die ons willen wijzen op toekomstige risico’s kampen hierdoor met een structureel geloofwaardigheidsrisico. 

Daarom denk ik dat Covid-19 wel degelijk iets zal veranderen. De Covid-crisis heeft laten zien dat de werkelijkheid nog veel erger is dan de waarschuwingen van de Cassandra’s en dat we hun waarschuwingen dus méér dan serieus hadden moeten nemen. 

Wat economen kunnen doen

Economen kunnen op twee terreinen een belangrijke rol spelen bij de voorbereiding op de volgende pandemie: baten-analyses en nieuwe verdienmodellen voor farmaceuten.

Bij baten-analyses gaat het om de vraag: wat zijn de maatschappelijke baten van een goede voorbereiding op toekomstige pandemieën? Het antwoord op die vraag geeft aan hoeveel we hier maximaal aan zouden moeten uitgeven, en is daarom belangrijk. Dit is bepaald geen rocket science, maar dat maakt een dergelijke exercitie nog niet zinloos. Stel dat experts op het terrein van pandemieën aangeven dat de jaarlijkse kans op een pandemie met Covid-achtige gevolgen voor zorg, samenleving en economie ongeveer twee procent is. In combinatie met een schatting van de maatschappelijke kosten van een dergelijke epidemie kun je dan de waarde van een verzekering tegen die kosten berekenen. Natuurlijk kan de volgende pandemie ernstiger of minder ernstig zijn dan Covid-19. Dat wil je allemaal meenemen in de vorm van een kansverdeling of scenario’s. 

Uit die berekening komt ongetwijfeld dat de waarde van een verzekering die de wereld bescherming biedt tegen de gevolgen van een pandemie in de duizenden miljarden euro’s loopt. Reken maar mee. Het totale wereldwijde productieverlies in 2020 en 2021 als gevolg van Covid-19 is door de Wereldbank geraamd op ongeveer 10 biljoen dollar. Bij een jaarlijkse kans van 2% is de jaarlijkse waarde voor de wereldeconomie van een pandemie-verzekering met 100% dekking dus 200 miljard dollar. En dat is nog exclusief de niet-economische schade zoals gezondheidsverlies, verlies aan kwaliteit van leven door de lockdown en lange termijn gevolgen door onderwijsachterstanden. Zolang de mondiale jaarlijkse verzekeringspremie minder is dan 200 miljard dollar, is dit een verzekering die je graag wil afsluiten. Als je dit allemaal meeneemt en vervolgens optelt over een jaar of 10 zit je al snel op een waarde van duizenden miljarden euro’s. 

Nieuwe verdienmodellen

Volgens critici in binnen- en buitenland is het huidige verdienmodel van geneesmiddelenontwikkeling dringend aan vervanging toe. Ik behoor niet tot dat kamp, maar  iedereen, ook farmabedrijven zelf, is het over eens dat het bestaande businessmodel niet goed functioneert als het gaat om de voorbereiding op de volgende pandemie. De reden is dat een markt met een koopkrachtige vraag voor dit soort middelen ontbreekt. Terwijl maatschappelijk gezien de ontwikkeling ervan juist zeer wenselijk is. Immers, hoe groter het arsenaal aan beschikbare vaccins en geneesmiddelen, des te groter de kans dat er effectieve middelen tussen zitten. Deze middelen worden alleen gebruikt in het onverhoopte geval dat een pandemie uitbreekt. Als er een pandemie uitbreekt is het aantal gebruikers hoog. Maar de kans op een pandemie waarbij jouw middel effectief is, is voor elk individueel bedrijf erg klein. Daar komt nog bij dat bedrijven onder sterke maatschappelijk druk staan om hun prijzen laag te houden op het moment dat een pandemie uitbreekt. Dit maakt het extra onaantrekkelijk om hierin te investeren. 

Om dijken op te werpen tegen de volgende pandemie zijn daarom nieuwe verdienmodellen nodig, waarbij overheden garanderen dat zij zullen betalen voor succesvolle innovaties, zelfs als die innovaties lange tijd (of eeuwig) op de plank blijven liggen. In het verleden zijn al allerlei nieuwe verdienmiddelen voorgesteld met het oog op de ontwikkeling van nieuwe antibiotica. Voor deze middelen bestaat eveneens nauwelijks een koopkrachtige vraag –  je zet nieuwe antibiotica pas in als het echt niet anders kan. Toch is het nog steeds niet gelukt een nieuw verdienmodel te lanceren voor nieuwe antibiotica. Dit is niet verbazingwekkend, want tussen droom en daad staan lastige vragen in de weg: Hoe worden de onderzoekskosten verdeeld tussen de landen? Waar vindt het onderzoek plaats? Hoe groot is het bedrag dat geboden wordt? Aan welke voorwaarden moet een geneesmiddel voldoen om voor beloning in aanmerking te komen? Economen (en speltheoretici) kunnen helpen deze vragen te beantwoorden, door slimme verdienmodellen en mechanismen voor internationale samenwerking te bedenken. 

Kortom

Er komt een volgende pandemie, dat staat buiten kijf. We hebben inmiddels geleerd dat de maatschappelijke kosten van een pandemie veel hoger zijn dan we dachten (en dan was dit misschien nog maar een mild virus). De voorbereiding op de volgende pandemie mag daarom wel wat kosten. Naast andere experts is er een rol weggelegd voor economen om te zorgen dat deze inzichten ook daadwerkelijk resulteren in acties.