Handboek openheid na incidenten in de zorg

Door Frans Hiddema, voormalig voorzitter RvB Oogziekenhuis Rotterdam.

Onlangs verscheen het bovengenoemd handboek met als ondertitel “over communicatie, cultuur en peer support”. De redactie lag in handen van Hans Brölmann, em. hoogleraar obstetrie en gynaecologie.

Achtergrond

In 1999, meer dan twintig jaar geleden, verscheen het rapport “To err is human”, uitgebracht door het Institute of Health in Washington. Voor de eerste keer werd duidelijk hoe groot de risico’s zijn van een behandeling in het ziekenhuis. Er bleken 98.000 patiënten per jaar te overlijden ten gevolge van vermijdbare medische fouten. Een nog groter aantal loopt schade op. In Nederland verscheen het eerste onderzoek in 2007 van het Nivel. De uitkomst was dat er 1800 vermijdbare sterfgevallen plaatsvonden per jaar! Naar aanleiding van dit onderzoek werden ziekenhuizen verplicht het VMS ( Veiligheid Management Systeem) in te voeren. Dit programma duurde 5 jaar. De vermijdbare sterfte cijfers zijn daarna afgenomen tot ongeveer 1000 per jaar. Maar het blijkt moeilijk tot een verdere reductie te komen.

In 2016 is de wet Kwaliteit, klachten en geschillen in de zorg (Wkkgz) in werking getreden.

In deze wet wordt onder meer de verplichting opgelegd aan zorgverleners en instellingen om onverwijld de aard en toedracht van medische missers en fouten aan de cliënt te melden en deze informatie op te nemen in het medisch dossier. Zorgverleners krijgen een veilige omgeving om incidenten te melden en te evalueren. Uit een evaluatie van de wet in 2021 blijkt dat de uitgangspunten brede steun genieten in de sector, maar de toepassing problematisch wordt gevonden. De weerstand blijkt ook uit de evaluatie van GOMA ,(Gedragscode Openheid Medische Aansprakelijkheid) ingevoerd in 2010 en geëvalueerd in 2018.

Open communicatie noodzakelijk

Het handboek openheid na incidenten in de zorg behandelt in 9 hoofdstukken het hoe en waarom van het belang van een open communicatie bij fouten die zich voordoen in het zorgproces.

Zoals uit de evaluatie van de Wkkgz blijkt, is aandacht voor dit onderwerp geen overbodige luxe.

Open communicatie omvat, naast eerlijkheid over het incident door de zorgverlener, transparantie, het tonen van empathie en spijt en de bereidheid tot verbetering. Openheid beantwoordt aan de morele norm om de waarheid te spreken in de arts-patiënt relatie, die gebaseerd is op vertrouwen.

Na korte hoofdstukken over de vigerende wetgeving en definities van fouten, klachten en incidenten behandelen de auteurs uitgebreid hoe het geven van open en eerlijke informatie na een incident in de praktijk kan worden gebracht en hoe groot het belang daarvan is. Een geïnformeerde patiënt kent namelijk minder boze gevoelens, verwerkt het trauma beter en is minder geneigd tot juridisering.

Maar ook voor de zorgverlener, de second victim, is openheid te betrachten van belang. Schuldgevoelens, angst voor reputatieschade en angst voor claims komen in 80% van de gevallen voor en kunnen leiden tot een depressie en burn-out en kunnen ook een open gesprek verhinderen. Ook onvoldoende gespreksvaardigheden kunnen hiertoe bijdragen.

Effectieve steun van collega’s, peer support, en een open communicatie met patiënt en betrokken professionals verkleinen de kans op een second victim. Een just culture is wel een essentiële voorwaarde.

Voorwaarden voor open communicatie

Uitgebreid wordt beschreven hoe een dergelijk programma over openheid kan worden ingevoerd in het ziekenhuis. De goedkeuring en actieve betrokkenheid van de raad van bestuur is essentieel.

Begin met een haalbaarheidsstudie, waarin zaken als nulmeting van de veiligheidscultuur, training medewerkers, kosten en risico’s op falen worden beschreven. De verantwoordelijkheid voor de invoering van dit programma kan volgens de auteurs gelegd worden bij de afdeling kwaliteit van het ziekenhuis.

Vindt er een incident plaats dan moet er snel een open gesprek plaatsvinden, ook al is het niet duidelijk of er een fout heeft plaatsgevonden. Zorg voor goede opvang, wijs een contactpersoon aan en bereid het gesprek goed voor met de direct betrokken zorgverleners. Laat het gesprek niet plaatsvinden door een klachten functionaris of manager. Gebruik de principes van de open communicatie. De auteurs bespreken uitgebreid de noodzaak van een deëscalerende communicatie.

Open communiceren moet worden geleerd. Scholing en training zijn noodzakelijk. De auteurs beschrijven 2 modellen.

In het eerste worden alle zorgverleners tenminste eenmaal getraind. Men kent dan het belang, de elementen en de valkuilen van open communicatie en leert in een simulatie sessie de vaardigheden hoe een dergelijk gesprek te voeren. Op de afdeling wordt een niet veroordelende cultuur bevorderd.

In het tweede model worden enkele geselecteerde medewerkers getraind tot coach in de benodigde vaardigheden.

Zij zijn 24/7 beschikbaar om direct na een incident medewerkers te coachen en te ondersteunen. Zij bieden ook peer support in de acute fase. Welk systeem de voorkeur geniet, wordt niet duidelijk.

Het belang van het voeren van een open gesprek bij incidenten is evident zowel voor de patiënt als de zorgverlener. Het hoe en het waarom wordt uitgebreid beschreven met, in elk hoofdstuk, kaders met casussen. Altijd interessant. Met een puntsgewijze samenvatting wordt elk hoofdstuk afgesloten.

Beschouwing

Het boek is bestemd voor medisch studenten, artsen, klachten functionarissen, juristen, bestuurders en geïnteresseerden in het onderwerp. De uitgebreide literatuur lijst kent 170 verwijzingen.

De kleine letter en drukke bladspiegel bevorderen de leesbaarheid niet. Ook zouden sommige hoofdstukken beknopter kunnen. Als je geïnteresseerd bent in het onderwerp is het een nuttig boek.

Je kunt nog zoveel publiceren over een open communicatie, maar de eigenlijke uitdaging blijft de implementatie van een just culture. Een “ Hercules taak”. Daar geeft dit boek geen antwoord op.

Leer van andere sectoren, bijvoorbeeld van de luchtvaart. Na de ramp op Tenerife is die sector erin geslaagd een just culture te implementeren, met als kenmerken o.a. de open communicatie, blamefree reporting, leren van fouten, een aanspreekcultuur en een closed loop communicatie. Bij ongevallen komen, wereldwijd, slechts 300 mensen om!

Wil je piloot worden dan moet je de juiste competenties hebben, passend bij een just culture. Twee keer per jaar oefen je vaardigheden in de simulator. Waarom niet in de zorg gestructureerd aan de slag met deze aanpak vanaf het moment van toelating tot de studie?

Komt de verandering van onderop van de recent opgerichte club basis artsen“ De Jonge Dokter”, die strijdt voor een open cultuur?

Op een schaal van 0 tot 5 geef ik een 3.5