Guus Schrijvers

Door Wim van Dalen, directeur Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP.

Vanwege de duidelijk gunstige effecten op de volksgezondheid heeft EU-land Ierland  bij wet een minimumprijs voor alcohol  vastgesteld. De verwachting is dat meer EU landen, waaronder Nederland, zullen volgen. Wim van Dalen bespreekt hieronder het recente, goede voorbeeld Ierland.

Minder sterfgevallen door minimumprijs

Het EU-land Ierland heeft zich aangesloten bij een aantal landen dat het vaststellen van de laagste prijs voor alcohol niet meer overlaat aan de producenten en verkopers van alcohol. Al eerder besloten Schotland (2018), Wales (2020) en Jersey (2020) een vaste wettelijke minimumprijs voor alcohol, de zogenaamde MUP (Minimum Unit Price), in te voeren. Buiten Europa geldt de MUP al langer in o.a. Canada, Australië en in een aantal staten in de VS. Het heeft 10 jaar strijd gekost, maar eindelijk is de MUP in Ierland een feit. Want, zo stelde Robin Swann, Ierse Minister van Volksgezondheid: De MUP leidt tot minder sterfgevallen.

Wat is ook alweer de MUP? 

De MUP is een wettelijk vastgelegde minimum-verkoopprijs per eenheid alcohol. In Ierland mag sinds 4 januari 2022 alcohol niet verkocht worden voor minder dan 10 eurocent per gram alcohol. Dat betekent dat de minimumprijs van een flesje bier van 30 cl. € 1,32  bedraagt (ongeveer 1 euro per glas en ruim € 30 per krat). De basisprijs geldt zowel voor de detailhandel als de horeca. In Schotland bedraagt de MUP 50 pence (bijna 60 eurocent) per unit van 8 gram alcohol. Dat betekent ongeveer € 1,- per flesje bier en € 24 per krat. Natuurlijk geldt de MUP ook voor wijn en gedistilleerd. Het RIVM heeft in 2020 een advies   uitgebracht over een mogelijke invoering van de MUP in Nederland. Het RIVM advies is om een MUP in te voeren van 45 of 55 cent per unit van 10 gram alcohol. Dat betekent 54 of 66 cent per bierflesje en minimaal € 13,- of bijna € 16,- per krat. Nederland kent een aantal zeer goedkope biermerken zoals Pitt bier dat 21 cent per flesje kost en 4,99 euro per krat. Een krat premium bier kost  in Nederland ruim € 15,-.

Effect van de MUP

Het tegengaan van uitzonderlijk lage prijzen van alcohol is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) één van de meest effectieve maatregelen om alcoholschade te beperken. Een lage prijs is één van de sterkste aanjagers van te hoge alcoholconsumptie. Vooral overmatige drinkers met een lage beurs vinden goedkope drank van belang. Uit onderzoek weten we dat zo’n 50% van alle verkochte alcohol gedronken wordt door overmatige drinkers. Uit onderzoek naar het effect van de invoering van de MUP in Schotland blijkt o.a. dat het aantal ziekenhuisopnames vanwege levercirrose met 8% is gedaald (periode 2017 -2020) en dat de alcoholgerelateerde sterfte in 2019 is gedaald met 10%. Uit een in 2021 in de Lancet gepubliceerde studie van de Universiteit van Newcastle blijkt dat de alcoholverkoop na de introductie van de MUP met respectievelijk 7,7% in Schotland en met 8,6% in Wales daalde.

Ierse commentaren op de MUP

Deze aangetoonde effecten  brachten de eerdere genoemde Robin Swann tot de volgende uitspraak: “Al vele jaren is alcohol onze favoriete drug in Noord-Ierland en dit wordt weerspiegeld in onze hoge percentages alcohol-specifieke sterfgevallen”, aldus een citaat van Swann. “Ik geloof dat de introductie van een minimumprijs per eenheid een directe impact zal hebben en het aantal van deze sterfgevallen in de loop van de tijd zal helpen verminderen. Het bewijs is vrij duidelijk dat prijs een sleutelfactor is bij het veroorzaken van aan alcohol gerelateerde schade. Alcohol is nu 74% goedkoper dan 30 jaar geleden en de beschikbaarheid van alcohol tegen zeer lage prijzen moedigt buitensporige en – belangrijker nog – schadelijke consumptie van alcohol aan.”

Volgens  Catherine Colon, vooraanstaand arts, werkzaam in het St Finbarr’s Ziekenhuis te Cork is alcohol in de afgelopen jaren in Ierland gemakkelijker verkrijgbaar geworden, bovendien is de reclame geavanceerder. Dit alles heeft een impact gehad op het verbruik. Ierse tieners hebben een van de hoogste percentages van binge-drinken in Europa en leveraandoeningen nemen toe, vooral onder vrouwen. Het sterftecijfer als gevolg van leverziekte is de afgelopen vier decennia met 400 procent gestegen, waarbij alcohol meer bijdraagt aan de last van leverziekte dan alle andere oorzaken samen. De stijging is het grootst bij de 15- tot 34-jarigen.

Lobby voor de MUP duurde meer dan 10 jaar

De invoering van de MUP in Ierland is niet bepaald over één nacht ijs gegaan. Hoewel Ierland behoort tot de landen in Europa met een hoog consumptiecijfer (10,8 liter per capita 15+ in 2019), hoger dan het gemiddelde in Europa (9,8 liter) en de WHO al jaren pleit voor een hogere prijs voor alcohol, heeft de strijd zeker tien  jaar geduurd. Volgens Eunan Mc. Kinney   van Alcohol Action Ireland heeft de alcoholindustrie in de media zich krachtig verzet en tal van onwaarheden gecommuniceerd over het mogelijk effect van een MUP . Het zou leiden tot grensoverschrijdende aankopen, je straft er mensen mee met een smalle beurs en het zou het gebruik van illegale drugs stimuleren. Opmerkelijk is echter dat de kleine winkeliers, verenigd in de Federation of Independant Retailers (FED) voorstander van de MUP zijn en er voor pleiten dat ook Noord-Ierland de MUP gaat invoeren. In Noord-Ierland zijn de kleine winkeliers de goedkope alcoholaanbiedingen van de grote supermarkten beu. Bovendien leiden de grote prijsverschillen tussen Ierland en Noord-Ierland tot aankopen over de grens en dus tot een verlies aan klanten. Positief is volgens de genoemde Mc. Kinney dat, nu de MUP in Ierland is ingevoerd, alle winkels de nieuwe regels netjes naleven . Om de klant niet te veel af te schrikken wat de hogere prijzen per eenheid alcohol betreft, zijn sommige verpakkingen kleiner gemaakt en is bij sommige dranken het alcoholgehalte verlaagd. Maar dat verandert niets aan de prijs per unit.

Kortom

Goed voorbeeld doet goed volgen. Als dit artikel bijdraagt aan de invoering van de MUP in Nederland en daardoor aan de verbetering van de volksgezondheid, heeft het aan zijn doel beantwoord.  

Wim van Dalen, directeur Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP.

Inleiding

Met de start van het Nationaal Preventieakkoord onder leiding van staatssecretaris Blokhuis van VWS is het alcoholbeleid in Nederland de afgelopen drie jaar onder het vergrootglas gelegd. Dat beleid heeft geleid tot een RIVM rapport dat een Minimum Unit Prijs (MUP) voor alcohol bepleit. Dat gebeurt op basis van overtuigende cijfers over de gezondheidswinst daarvan.  Wim van Dalen , niet betrokken bij het RIVM-onderzoek, stemt hieronder in met het rapport.

Three best buys

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) geeft landen drie adviezen voor hun alcoholbeleid. Deze zogeheten, Three Best Buys komen er op neer dat 1. de alcoholproblematiek aantoonbaar afneemt als alcohol duurder wordt, 2. minder gemakkelijk verkrijgbaar is en 3. de reclame en sponsoring aan banden wordt gelegd. Nederland staat gelukkig niet aan de Europese top van de alcoholconsumptie per hoofd van de bevolking van 15 jaar en ouder. Nederlanders drinken 8,3 liter alcohol per jaar, het Europees gemiddelde is 9,8 liter., Toch is ook bij ons de schade aanzienlijk. We hebben volgens het RIVM  te maken met een jaarlijkse kostenpost van 4,2 tot 6,1 miljard euro. Nog sprekender zijn de cijfers over het aantal sterfgevallen. De meest recente cijfers geven aan dat in 2019 8.300 sterfgevallen alcohol een factor was, waarbij kanker als doodsoorzaak eruit springt. Zo is alcoholgebruik een belangrijke risicofactor voor darmkanker bij mannen en borstkanker bij vrouwen. Alle reden dus om de alcoholproblematiek in Nederland stevig aan te pakken.

Geen prijsverhoging

Het Preventieakkoord heeft echter niet geleid tot prijsverhoging, minder verkooppunten of een reclamebeperking van alcohol. Die onderwerpen zijn zelfs voor taboe verklaard in dit polderoverleg zogenaamd vanwege het concurrentiegevoelige karakter ervan.

Wat Blokhuis wel voor elkaar heeft gekregen is dat het RIVM uitvoerig onderzoek heeft  gedaan naar de mogelijkheden voor invoering van een wettelijke minimumprijs voor alcohol, kortgezegd een MUP (minimum unit prijs). Daarmee is het onderwerp prijs stevig op de politieke agenda gezet. Ook heeft Blokhuis de bestaande alcoholwetgeving op enkele onderdelen weten aangepast te krijgen. Ook daar zit een concreet prijs-lichtpuntje in: een detailhandelaar mag vanaf 1 juli dit jaar geen korting geven op alcoholhoudende dranken van meer dan 25% van de prijs die hij normaal vraagt. Zo is het stunten met twee kratten voor de prijs van één niet meer toegestaan. De vraag is nu: hoe gaat het verder met de MUP? Daar gaat dit artikel over.

Wat is een MUP precies?

De MUP is een wettelijke prijsmaatregel die bepaalt dat alcohol niet beneden een bepaalde prijs verkocht mag worden. De hoeveelheid alcohol die in een bepaald product zit, bepaalt de hoogte van de MUP. De MUP heeft vooral invloed op de prijs van de goedkope alcohol in de supermarkt en van online aanbiedingen. Het heeft geen invloed op de prijs van alcohol in de horeca. Na een jarenlange nationale en Europese juridische strijd heeft Schotland de MUP op 1 mei 2018 ingevoerd. Daarna volgde Wales en op 1 januari 2022 sluit Ierland hierop aan. Buiten Europa is al langer ervaring opgedaan met de MUP zoals o.a. in bepaalde delen van Australië en Canada, Rusland en in een aantal staten in de VS. Het RIVM concludeert  o.a. op basis van de resultaten in Canada dat de MUP vooral leidt tot een afname van het alcoholgebruik bij overmatige drinkers en tot minder alcohol gerelateerde ziekenhuis opnames en misdrijven  implementatieaspecten en scenario’s voor prijsbeleid in Nederland; RIVM, 2020. In Schotland bedraagt de MUP 50 pence (bijna 60 eurocent) per unit van 8 gram alcohol. De RIVM adviseert echter een MUP van 45 of 55 cent per unit van 10 gram alcohol (54 of 66 cent per bierflesje van 0,3 liter). Het ministerie van VWS zal de Kamer hierover naar verwachting binnenkort inlichten.

Wetenschappelijke studies naar het effect van de MUP.

Uit een recente omvangrijke studie  van Anderson e.a. onder ruim 35.000 huishoudens naar het effect van de MUP in Schotland en Wales, afgezet tegen Engeland (waar geen MUP is), blijkt dat na de introductie van de MUP in Schotland en Wales de gemiddelde prijs van alcohol, afgezet tegen die in Engeland, met 7,6 % is gestegen en dat er 7,7 procent minder alcohol is verkocht. . Ook blijkt dat dit effect na de introductie van de MUP in 2018 in 2020 nog steeds geldt en dat ook COVID-19 daarop geen invloed heeft gehad. Vooral de huishoudens met een relatief hoog drankgebruik  kopen na de introductie van de MUP minder alcohol. De onderzoekers concluderen dan ook dat de MUP een effectieve maatregel is om de verkoop van alcohol voor thuisgebruik te beperken. In deze studie waren de effecten op de gezondheid niet meegenomen.

Critici van de studie van Anderson spreken   het belang van de MUP niet tegen maar vragen zich wel af of de CO VID-beperkingen voor de horeca er niet toe geleid hebben dat er thuis meer alcohol gedronken is en of de meer vermogende zware drinkers zich überhaupt iets van een hogere prijs zullen aantrekken.

Duidelijke gezondheidswinst

Inmiddels is ook de gezondheidsopbrengst van de MUP onderzocht: deze komt duidelijk naar voren uit de empirische studie   van Public Health Scotland: het aantal ziekenhuisopnames vanwege levercirrose daalde in Schotland met 8% (periode 2017-2020) en in 2019 is sprake van een daling van de alcohol gerelateerde sterfte van 10%.

Het rapport bevestigt dat de kloof tussen de omvang van de alcoholproblematiek in Engeland enerzijds en Schotland anderzijds opmerkelijk kleiner is geworden. Volgens Dr. Peter Rice, werkzaam bij de Schotse non-profit organisatie  SHAAP   ( Scottish Health Action on Alcohol Problems) speelt daarbij de introductie van de MUP in Schotland een doorslaggevende rol, aldus een voordracht van hem op 17 juni   bij de Alliantie Alcoholbeleid Nederland (AAN).

Wat werkt beter: een MUP of een hogere accijns?

De MUP is er vooral opgericht om goedkope alcohol te weren uit supermarkten en online-aanbiedingen. Uit modelstudies  blijkt volgens de RIVM dat de MUP er beter in slaagt schadelijk alcoholgebruik terug te dringen dan beperkte verhoging van de accijns. Alcoholproducenten en alcoholverkopers kunnen er namelijk voor kiezen een accijnsverhoging niet door te berekenen in de verkoopprijs van alcohol. Bij een MUP lukt dat niet, dat is immers een wettelijke maatregel. De RIVM studie geeft aan dat na de introductie van de MUP producenten soms nieuwe producten introduceren met minder inhoud of een lager alcoholpercentage zodat de indruk wordt gewekt dat de alcohol niet duurder wordt. Uit de studie van het RIVM blijkt ook dat de economische schade van MUP mee valt: hogere opbrengsten compenseren de lagere verkopen. Producenten geven ook aan dat de hogere prijs slechts een klein deel betreft van de totale productie. Zoals gezegd heeft de MUP de meeste impact voor de prijzen van de goedkope alcohol in de supermarkt. Voor de kleine winkeliers die moeten concurreren met de supermarkt pakt, volgens Dr. Peter Rice, de MUP  zelfs gunstig uit. Ook benadrukt hij dat het belang voor de volksgezondheid goed gecommuniceerd dient te worden. In Schotland is het draagvlak voor de MUP inmiddels: toegenomen: 50 procent  van de bevolking ondersteunt de MUP, 28 procent nadrukkelijk niet en de rest is neutraal

MUP in Nederland?

De conclusie is dat op basis van de overtuigende cijfers over de gezondheidswinst van de MUP invoering van deze maatregel in Nederland voor de hand ligt. Of daarvoor voldoende politiek en maatschappelijk draagvlak is, zal de tijd leren.